مقدمه: پذيرش مهاجراني از سرزمين‌هاي ديگر در متن يك جامعه به خصوص در روزگار ما كه زمانه عسرت است و شرايط سياسي و اقتصادي و اجتماعي چندان مساعد نيست، در همه جاي جهان با حرف و حديث و مشكلاتي روبه‌روست و اختصاصي به ايران يا ساير كشورها ندارد. البته ناصر فكوهي معتقد است سطح توسعه‌يافتگي در ميزان رفتارهاي نابهنجار با مهاجران و نحوه برخورد با آنها موثر است. در گفت‌وگوي حاضر از اين استاد انسان‌شناسي دانشگاه تهران درباره مسائل پديد آمده راجع به تحصيل كودكان افغانستاني در ايران از او درباره محرك‌ها و زمينه‌هاي اجتماعي واكنش‌هاي تند و نابهنجار پرسيديم و زمينه‌هاي فرهنگي آن را جويا شديم:

مقدمه: در جامعه كنوني ايران، با حجم انبوهي از كتاب‌هاي منتشر شده روبه‌رو هستيم كه وضعيت محتواي آنها در قياس با حجم اين آثار، به هيچ‌وجه قابل اعتنا نيست. به همين دليل، برخي تحليلگران، رخوت جامعه در زمينه كتابخواني را ناشي از وجود بحران در حوزه توليدات مكتوب مي‌دانند و تاكيد دارند كه بحران اعتماد به محتوا سبب شده كه بسياري از افراد جامعه، به ويژه نسل جديد، در حال حاضر كمتر به دنبال مباحث جدي باشند. در همين راستا، ناصر فكوهي، استاد دانشگاه و مدير موسسه انسان‌شناسي و فرهنگ با تاكيد بر اينكه ما در همه زمينه‌هاي علمي و هنري و ادبي دچار كمي‌گرايي و نوكيسگي و البته لمپنيسم فرهنگي شده‌ايم، مي‌گويد كتاب‌هاي بي‌محتوا، نويسندگان و مترجمان بي‌محتوا و بي‌مايه‌ آينده را مي‌سازند و هر دوي اينها منتقدان بي‌حاصل و بي‌مايه و پرمدعا، ناشران ناتوان و سودجوي بدتري را و اين چرخه‌هاي باطل مي‌تواند دايم ادامه پيدا كند. متن گفت‌وگو با اين استاد جامعه‌شناسي را در ادامه مي‌خوانيد.

مقدمه: پس از فرایند دولت – ملت‌ها که اغلب همراه با یکسان‌سازی فرهنگی بود، بعد از مدتی هویت‌های اقلیت در مقابل فرهنگ یا گفتمان مسلط برای حفظ یا دفاع از خود «واکنش»‌هایی نشان می‌دهند. گاهی این «واکنش»‌ها آنقدر فربه می‌شوند که خود به تنهایی تبدیل به گونه‌ای از هویت می‌شوند که می‌توان آنها را هویت‌های واکنشی نیز خواند. البته «واکنش»‌ها تنها به مقوله قومیت‌ها محدود نمی‌شود بلکه در زمان‌هایی خاص هویت‌های واکنشی را می‌توان میان احزاب سیاسی در فصل رقابت‌های انتخاباتی، رقابت‌های اقتصادی و غیره نیز مشاهده کرد. اما اینکه مردم ما به دلیل ناهنجاری‌ها و سوء مدیریت‌ها و بسیاری دیگر از مشکلات، ناراضی باشند و بخواهند اعتراض کنند که این کاملا مشروعیت دارد و این در همه دنیا وجود دارد. اما اینکه بر اساس «واکنش» به مشکلات خود، به طرف ایدئولوژی‌های فاشیستی و شووینیستی و ملی‌گرایی افراطی بروند کاری است هم نابخردانه و هم خطرناک. وجود چالش و دغدغه‌های قومی‌یکی از مسائل جدی و مهم اقوام کشور است. دکتر ناصر فکوهی استاد انسان شناسی دانشگاه تهران و از نویسندگان برجسته حوزه فرهنگ و قومیت معتقد است گفتمان‌های رسمی‌ با ایدئولوژیزه شدن و سخت گیری‌های بیهوده سبب می‌شوند که برخی از سخنان و رفتارها که در حالت عادی هیچ محلی از اعراب ندارند، توجیه شده و مشروعیت بیابند و باید از این اقدامات پرهیز کرد. فکوهی همچنین بر این باور است که در صدر اسلام که وحدت امت اسلامی‌مطرح شد، این بدان معنا نبود که افراد هویت‌های قومی‌و نژادی و سیاسی و حتی قبیله‌ای خود را از دست بدهند، بلکه آن هویت‌ها را در رابطه با وحدت سیاسی آن روزگار در درجه دوم قرار می‌دادند. امروز هم وقتی ما صحبت از وحدت ملی می‌کنیم نباید منظورمان این باشد که کسی هویت و زبان مادری و سنت‌های محلی یا سلایق جهانی خودش را به کلی کنار بگذارد و تنها به این شکل از هویت پایبند شود، زیرا این امر نه ممکن است و نه قابل تداوم. تنها اتفاقی که می‌افتد و در «بهترین» حالت آن است که جامعه به سوی صوری گرایی و ریا پیش می‌رود و افراد تظاهر می‌کنند که هویت‌های دیگر خود را کنار گذاشته اند، اما در باطن بیشتر به آنها پایبند می‌شوند و نسبت به هویت تحمیلی موضع گیری پیدا می‌کنند. بنابراین با چنین دفاع نادرستی از یک هدف درست می‌توان به رویکردهای «واکنشی» آسیب‌زا رسید که امروز ما در جامعه خودمان شاهدش هستیم. گفت و گوی مردم‌سالاری با دکتر فکوهی را بخوانید:

اشاره: سياست يكي از مفاهيمي است كه برخلاف كاربرد فراوان حتي در ديالوگ‌هاي روزمره، درك‌هاي متفاوتي از آن در بين جامعه، افراد و گروه‌ها وجود دارد. اما اينكه اين تفاوت في النفسه امر مثبتي به شمار مي‌آيد يا خير موضوعي است كه ابعاد جامعه‌شناختي آن را با ناصر فكوهي، استاد انسان‌شناسي دانشگاه و مدير موسسه انسان‌شناسي و فرهنگ در ميان گذاشتيم. وي در پاسخ به سوالات «اعتماد» وجود ادراكات متفاوت در جامعه ايران را مثبت ارزيابي مي‌كند و معتقد است اگر ما جامعه‌اي داشتيم كه در آن به ظاهر يا در باطن، چنين تفاوت‌هايي وجود نداشت، بايد نگران مي‌بوديم. وي ادامه مي‌دهد آنچه نبايد با وجود رويكرد يكدست سياسي اشتباه گرفته شود، وجود همگرايي‌هاي مهمي نظير همگرايي ملي يا همگرايي دموكراتيك است. اين‌گونه همگرايي‌ها براي ما ضرورت دارند زيرا در جهاني زندگي مي‌كنيم كه واحد دولت ملي، واحد اصلي آن است، اما بيشتر و ضروري‌تر از اين مساله ما بايد هويت‌هاي فرهنگي خود را در قالب هويت‌هاي ديني، اخلاقي، زباني، ميراث فرهنگي و غيره حفظ كنيم و براي اين كار بايد در گروه بزرگي از ارزش‌ها بايكديگر توافق و اجماع داشته باشيم.

اشاره: سياست يكي از مفاهيمي است كه برخلاف كاربرد فراوان حتي در ديالوگ‌هاي روزمره، درك‌هاي متفاوتي از آن در بين جامعه، افراد و گروه‌ها وجود دارد. اما اينكه اين تفاوت في النفسه امر مثبتي به شمار مي‌آيد يا خير موضوعي است كه ابعاد جامعه‌شناختي آن را با ناصر فكوهي، استاد انسان‌شناسي دانشگاه و مدير موسسه انسان‌شناسي و فرهنگ در ميان گذاشتيم. وي در پاسخ به سوالات «اعتماد» وجود ادراكات متفاوت در جامعه ايران را مثبت ارزيابي مي‌كند و معتقد است اگر ما جامعه‌اي داشتيم كه در آن به ظاهر يا در باطن، چنين تفاوت‌هايي وجود نداشت، بايد نگران مي‌بوديم. وي ادامه مي‌دهد آنچه نبايد با وجود رويكرد يكدست سياسي اشتباه گرفته شود، وجود همگرايي‌هاي مهمي نظير همگرايي ملي يا همگرايي دموكراتيك است. اين‌گونه همگرايي‌ها براي ما ضرورت دارند زيرا در جهاني زندگي مي‌كنيم كه واحد دولت ملي، واحد اصلي آن است، اما بيشتر و ضروري‌تر از اين مساله ما بايد هويت‌هاي فرهنگي خود را در قالب هويت‌هاي ديني، اخلاقي، زباني، ميراث فرهنگي و غيره حفظ كنيم و براي اين كار بايد در گروه بزرگي از ارزش‌ها بايكديگر توافق و اجماع داشته باشيم.

مقدمه: مدتي است تغيير نسل در جامعه ايران سرخط تحليل‌هاي متفاوت جامعه شناسان و رسانه‌ها قرار گرفته است. دليل آن نيز رفتارهاي گاه و بيگاه متولدين دهه‌هاي ٧٠ و ٨٠ است كه هر از چندگاه صاحبنظران را به واكنش وا مي‌دارد. تحليل‌هايي كه در نهايت، اين رفتارها را نتيجه گسترش امكانات ارتباطي يا ناشي از محدود شدن ارتباط اين نسل با خانواده يا تلاشي براي هويت‌يابي از سوي نسل جديد مي‌دانند. در اين ميان عده‌اي نيز اين رفتارها را روندي طبيعي تلقي مي‌كنند كه فقط نشان‌دهنده تغيير نسل در جامعه ايران است و بس. براي رسيدن به يك چشم‌انداز و پاسخ به اينكه نسل جديد به دنبال چيست و چه راه را براي نيل به مقصود برگزيده است با ناصر فكوهي، استاد دانشگاه تهران و مدير موسسه انسان‌شناسي و فرهنگ، گفت‌وگو كرده‌ايم. وي در بررسي ابعاد تغيير نسل در جامعه ايران، معتقد است جوانان ما در هر گروه اجتماعي و اقتصادي و با ريشه‌هاي مختلف، همگي با بحران هويت‌يابي روبه‌رو هستند، زيرا هويت‌هايي كه بتوانند آنها را در خود بگيرند، مبهم هستند و به‌شدت دستكاري شده‌اند. فكوه تاكيد مي‌كند نظام‌هاي ارزشي ديني و عرفي و مدرني كه جامعه ما در طول صد سال اخير تجربه كرده است، نظام‌هاي با ارزشي هستند كه ما نتوانسته‌ايم از آنها در جهت تغيير شرايط جامعه به خوبي استفاده كنيم و مي‌گويد كه در اين راستا روشنفكران جامعه نيز در حباب خود قرار گرفته و نتوانسته‌اند به وظيفه خود به خوبي عمل كنند. متن اين گفت‌وگو را در ادامه مي‌خوانيد.